GWARA BUKÓWIECKA

MOWA MIESZKAŃCÓW

Temat ten wybrałam na prezentację maturalną. Nie został przeze mnie wybrany przypadkowo. Wzrastając w środowisku posługującym się gwarą bukówiecką poznawałam ją równolegle z językiem literackim.

Tu chcę wykazać jak zmieniała się mowa mieszkańców Bukówca na przestrzeni ostatniego stulecia i jakie czynniki miały największy wpływ na te zmiany. Chcę również w kilku zdaniach przekazać jaki jest stosunek do gwary i jakie są perspektywy zachowania tradycyjnej mowy Bukówca.

Moja miejscowość to Bukówiec Górny, wieś, co najmniej tak stara, jak państwo polskie o czym świadczy chociażby najstarsze źródło pisane pochodzące z 1210 r. Rozwój mowy mieszkańców mojej wsi jest więc nierozerwalnie związany z historią polszczyzny. Bukówiec jest wsią położoną w południowo-zachodniej Wielkopolsce. Gwara bukówiecka należy do zachodniej części zespołu gwar południowej Wielkopolski. Miała ona to szczęście, że znalazła się w zakresie badań Zakładu Dialektologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Szczególnie wiele nagrań dokonano tam w latach 60’ i 70’ ubiegłego wieku. Bukówiec znalazł się jako punkt 74. w „Atlasie języka i kultury ludowej Wielkopolski” pod redakcją Zenona Sobierajskiego i Józefa Burszty. Ponowne badania Zakład Dialektologii rozpoczął w roku 2002 i trwają one do dziś. Ich dotychczasowe owoce to: ponad dwieście godzin nagrań, szereg artykułów naukowych i opracowań prowadzonych przez szefa Zakładu prof. Jerzego Sierociuka, doktorantów i magistrantów tego Zakładu. Celem tak obszernych badań są między innymi badania porównawcze języka różnych pokoleń, a także powstanie słownika gwarowego. W zbieraniu Słownictwa i jego opisie czynny udział bierze bukówiecka szkoła. Zakres zebranego słownictwa to ok 6000 słów w tym ponad 2000 to słownictwo zebrane i opisane przez Zofię Dragan z uczniami.

Gwara bukówiecka zachowała się w bardzo dobrym stanie, na co wpływ miały bardzo liczne czynniki, przede wszystkim:
– zasiedziałość rodów Bukówieckich, sięgająca nawet XII w.
– hermetyczność wsi, szczególnie w okresie zaborów,
– ogromny świadomy patriotyzm Bukówczan, zupełny brak osadnictwa niemieckiego, brak mieszanych ożenków,
– brak osadnictwa z migracji po II wojnie światowej,
– ogromne świadome przywiązanie do kultury i tradycji polskiej.
Gwara jest ciągle w powszechnym użyciu, jednak jej częstotliwość, zakres i intensywność jej używania maleje wraz z wiekiem mieszkańców wsi.

Choć jest to nadal język prymarny około 50% mieszkańców Bukówca, nie ma już mieszkańców znających wyłącznie język gwarowy.

Najstarszą grupą mieszkańców objętą badaniami i nagraniami są osoby urodzone jeszcze w XIXw. Dla mojej pracy, jako górną granicę roku urodzenia przyjęłam rok 1905-1906. kierowałam się tym, że wzrastanie i edukacja szkolna tych osób miała miejsce jeszcze w okresie zaborów i ich styczność z polskim językiem literackim była niewielka. Nazwałam ich grupą A.

Następną grupą wiekowa, która wyodrębniłam są ludzie urodzeni w latach 1910 – 1939, 40 (B)
– ich dzieciństwo i wczesna edukacja szkolna miała miejsce już w okresie wolnej Polski. językiem literackim posługiwali się na co dzień w szkole, również poprzez czytelnictwo prasy i książek polskich
– ich dzieciństwo i młodość cechowała się małą stycznością z językiem literackim mówionym, znanym następnym pokoleniom z radia, telewizji, kina

Kolejna grupa wiekowa to ludzie urodzeni do roku 1965, 1968. (C)
Było to pierwsze pokolenie w Bukówcu, które w szerokim zakresie wzrastało przy języku literackim mówionym (prąd w Bukówcu został założony w1959, w wielu domach pojawiło się radio, oraz pierwszy telewizor). Ponadto:
– pokolenie to odznaczało się dużą mobilnością i wychodzeniem z zawodów rolniczych
– Poza tym osoby te wzrastały w okresie szczególnej deprecjacji gwary jako języka gorszego, prymitywnego,

Ostatnia grupa wiekowa D – urodzeni po r. 1970 Osoby te wzrastały od najmłodszych lat pod przemożnym wpływem telewizji, radia, a młodsze pokolenia również komputera i Internetu.
– ich rodzice byli bardzo indoktrynowani o szkodliwości gwary, swoje dzieci często starali się wychowywać bez udziału gwary, bywało, że wręcz nakazując używanie w otoczeniu dziecka języka literackiego
-W okresie ich dorastania nastąpiła archaizacja coraz większej liczby słów związanych z czynnościami już nie wykonywanymi i przedmiotami już nie używanymi np. odciónganie mleka, kierzynka, cyntrefuga, kapołka, cep, hakanie pyrów,
– coraz mniejsza styczność dzieci z pokoleniem najstarszym posługującym się wyłącznie gwarą

Cechy gwary bukówieckiej zostały wyodrębnione przede wszystkim na podstawie badań grupy A, przez profesora Henryka Nowaka i przez profesor Monikę Gróchmanową

Cechy charakterystyczne dla znacznej części dialektu wielkopolskiego

Ogólnopolskie a
Ogólnopolskiemu a odpowiada w gwarze Bukówca a, o lub dwugłoska oł (ł wymawia się tu jak niesylabiczne u, tak, jak w wyrazach audycja, autor itp.) przykłady: chcioł, chłopołki, downiejszy, u gospodołrza, Lewandoskoł, młodszoł, nos, pamiyntosz, wloz, zasioć, zaroz (zaroł) – chciał, chłopaki, u gospodarza, Lewandowska, młodsza, nas, pamiętasz, wlazł, zasiać, zaraz.
Przed spółgłoską nosową może pojawić się o pochylone. Przykłady: nóm, nazywóm sie – nam, nazywam się.
Ogólnopolskie o
Obok zgodnej z wymową ogólnopolską charakterystyczna jest tutaj wymowa o w postaci dwugłoski oł. Najczęściej występuje po spółgłoskach:

k, g, ch; przykłady: chłory, dobrygło, we szkłole, jagłody, złygło – chory, dobrego, we szkole, jagody, złego.
m, p, b; przykłady: bło, na płole, młocno – bo, na pole, mocno
dłoś, dochtłór, tło – dość, doktor, to

Dodatkowe ł pojawia się także przed o na początku wyrazu: łobdarty, łod, łodpust, na łostatku – obdarty, od, odpust, na ostatku.
Ogólnopolskie e
Wymowa e jest zgodna z językiem ogólnopolskim, bądź też brzmi jako y, a po spółgłoskach miękkich często jako i; przykłady: biyda, chlyw, grzychy, kobiyty, jednygo, mojigo – bieda, chlew, grzechy, kobiety, jednego, mojego.

Końcowe e często zamienia się w i; śniadaniy, życiy, grabiy, świniy – śniadanie, życie, grabie, świnie.
W końcówce rodzaju żeńskiego -ej może zabraknąć -j: du nimiecki lub du nimieckiy szkoły – do niemieckiej szkoły
Podobnie jest w przysłówkach; dalij, downij, lepi, pryndzy, wiyncy – dalej, dawniej, lepiej, prędzej, więcej.

Ogólnopolskie i, y
Cechą charakterystyczną jest tutaj realizacja y jako yj zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz wyrazu: byjk, łobszyjwać, łobdartyj, ze szkołyj – byk, obszywać, obdarty, ze szkoły.
Na początku wyrazu rozpoczynającego się na i pojawia się czasem j; jidzie, jim, Jirka – idzie, im, Irka.
Spółgłoski
System spółgłoskowy nie odbiega od polszczyzny ogólnej. Różnice mogą dotyczyć pojedynczych grup wyrazów, np. ć zamiast cz: ćtyry, byćków – cztery, byczków, czy ś zamiast sz: rójśtowanie – rusztowanie, cz zamiast trz – czy, pacz – trzy, patrz.

Należy tez wspomnieć o dwóch czynnikach, które miały wpływ na kształt języka gwarowego Bukówca, a mianowicie:

osadnictwo łużyckie końcu XVI wieku – do Bukówca sprowadziło sie 12 rodzin z Dolnych Łużyc Spowodowało to do dziś istniejące zmiany po pierwsze w obrębie wymowy np. pojawianie się „j” przed spółgłoskami miękkimi lub przed grupą spółgłosek miękkich np. gojździk, zajś, cojś, dwadziejścia , kojścioła (goździk, zaś), pojawianie się j przed g i k, np. noigi, szyroiki, boiki, tajki, tajkie (nogi szeroki, boki, taki, takie).Pojawiły się również nowe słowa: picnik, waka, maknónć,dymboki (paśnik dla konia, gąsienica, dotknąć, głęboki)
język niemiecki nie miał dużego wpływu na mowę bukówczan. W gwarze bukówieckiej jest stosunkowo mało germanizmów w porównaniu z innymi częściami Wielkopolski, badacze zauważyli, że większość z nich jest używana dlatego, że przywędrowała z bliższej lub dalszej okolicy wsi. Są germanizmy używane przewrotnie, np faryna – po niemiecku mąka, w Bukówcu – cukier., lub w kontekście politycznym np. hakata – kobieta nieustępliwa, zaborcza, groźna. W obrębie słownictwa najbardziej uwidacznia się w sferze techniki (nazwy narzędzi, maszyn)- bardziej widoczne są germanizmy w systemie gramatycznym, np. mieć wisieć, mieć stojeć lub też konstrukcja z zaimkiem zwrotnym np. usiąś sie

Tym językiem posługiwała się w mało zmienionej formie również grupa B. Najmniejsze zmiany widoczne były w obrębie wymowy i intonacji. Najistotniejsze zmiany widoczne w grupie B w stosunku do A to:

zastępowanie starych, archaicznych słów nowymi gwarowymi: np. potarzyna – ogon, lubawe miyso – chude miyso, olroplan samolot, izba -dóm, pokój, abrys – rysunek
pojawianie się neologizmów gwarowych związanych rozwojem w rolnictwie i innych sferach życia, rozwojem techniki, np: kwyrla – rodzaj maszyny konnej do kopania ziemniaków, gunicha – rodzaj maszyny do koszenia zboża, rłower, mołtur (jako silnik), wialnioł (wialnia do zboża), wywrotek (nowoczesny pług konny)
nowe słownictwo adoptowane w zwiazku z podwyzszeniem standartu życia- prześciyradło – zamiast płachta, angielka, garniec, latowo kuchnioł, równiez rozszerzeni noszonej garderoby, beretka, jupa, gatki, mantyl, rajtuzy, halbki (niskie buty)
(nagranie)
Bardziej zauważalne są zmiany w grupie C w stosunku do poprzednich grup, głównie w wymowie, wymowa bardziej zbliżona do ogólnopolskiej. W gwarze istnieje nawet określenie zawijać – mówiło się, że młodzi już nie zawijajum. Inne zmiany to:
arachaizacja kolejnej grupy słów
pojawianie się grupy słów związanych z rozwojem techniki
stopniowy zanik powszechnych „szak” wej, anu błody
zanikanie pewnych form fleksyjnych np. idę do Ele do sklepowe, lub proszek do praniu, żyto do koszyniu”

A co pozostało z gwary w młodym pokoleniu, czyli wśród osób z grupy D? Mowa młodych bukówczan nadal zawiera wiele regionalizmów, wyrażeń gwarowych itp. Są one stosowane nieświadomie bądź też z całą świadomością stosowania języka gwarowego. Do tych stosowanych nieświadomie należą:

siedzom, jedzom
tylnojęzykowe n sukienka
czeba czy czymaj
brad ojca udźwięcznianie
wyży niszy leki
wef, zez, we wodzie ze sokiem
jest mi za duże, nadusić guzik, klamke za duże
chodzić na czworakach, po kolanach ubrać płaszcz założyć)
zrobić się przejśc się, usiąć się
dugi kócić się, kódka, widziaam słyszaam
częste używanie „nie”

Młodzież i dzieci stosują też gwarę świadomie, wielu używa jej w domu w rozmowie z dziadkami i rodzicami, często gwarą rozmawia się na przerwach czy na spotkaniach koleżeńskich. Oczywiście jest to raczej język z elementami gwarowymi. Charakterystyczne jest:

autentyczna gwarowa wymowa, większość nie ma problemów z prawidłową wymową głosek i połączeniem głosek nie występujących w języku literackim np. jy giyry, miyso, ó łón, bół,
nie występuje mówienie określane w gwarze mówieniem z wysaka charakterystycznym np. dla mieszkańców Włoszakowic czy Leszna,np chećka – chyćka, ślompa – ślómpa, lompy-lómpy
nadawanie wyrazom gwarowym nowych znaczeń, np. raszpel(pilnik) maluch, dryl(siewnik) stary rower lub inny pojazd, hefnóć (coś kiepsko przymocować) zespawać szybko
bardzo płynne przechodzenie z języka gwarowego na literacki i na odwrót
bardzo popularne są nadal: lotać, latać w znaczeniu spędzać na zabawach z rówieśnikami, części garderoby pory, gatki, boba
stosowanie negatywnych określeń np, klapa, glapa, lołfer, moś, glajda
stosowanie pewnych związków frazeologicznych, wyśtrychnónć sie jak diboł do ośpic, ubrać na kymby rymby, lotać jak kot pecherzem, pogoda sie sro.

W tym miejscu należy zauważyć, że wiele wyrażeń uznawanych w polszczyźnie jako wulgarne w gwarze nie mają tak pejoratywnego znaczenia, np wspomniane sro, rzyć ci sie drze, czy piyrdoły,

używanie słownictwa związanego z żywymi zwyczajami: nowe lotko, klekoty, gwiozdory i gwiozdki, muzyka po dudach, części stroju regionalnego: kopka, spódnik, kabotek, krołza itp.
używanie żym żym był, żym była

Gwara bukówiecka przeobrażała się na przestrzeni wieków, jednak to w ostatnim, XX w dokonało się w niej najwięcej zmian. Nie jest to rzecz zadziwiająca, ponieważ język jest tworem żywym i podlega ciągłym przemianom. Dialektolodzy coraz rzadziej posługują się nawet pojęciem „gwara”, zastępując je określeniem „język mieszkańców wsi”. Charakterystyczną cechą współczesnej wsi są szybko postępujące zmiany społeczne, które wpływają na przeobrażenie mowy ludności wiejskiej. Prowadzi to do integracji gwar z językiem ogólnopolskim. Gwara i język ogólnopolski są dwoma skrzydłami języka wsi, które wzajemnie się dopełniają i uzupełniają, ale nigdy nie wykluczają. Mieszkańcy wsi, w zależności od wieku i wykształcenia oraz miejsca i sytuacji aktu mowy, posługują się jedną lub drugą odmianą, a wielu z nich także kodem mieszanym z elementami gwary i języka ogólnopolskiego. Dla większości ludności wiejskiej gwara jest kodem prymarnym, a polszczyznę ogólną niektórzy z nich przyswoili jako język drugi, czyli sekundarny.

Jednak nie da się oszukać czasu. Za sprawą mas mediów szerzących uniwersalizm językowy oraz stopniowe wyrównywanie się standardów życia miejskiego i wiejskiego, w XXI wieku gwara naszych przodków jest w zaniku. Bukówiec jest swoistą enklawą, bowiem Bukówczanom udało się zachować wiele elementów tradycji, kultury i obyczajów. Profesor Sierociuk podkreśla, że tam, gdzie lokalna tradycja jest powszechnie kultywowana, tam też bogatszy jest zasób środków językowych. W Bukówcu tętni życie kulturalne związane z kultywowaniem folkloru, co zdaje się potwierdzać w stu procentach tę tezę. W zachowaniu gwary i jej promowaniu duże znaczenie mają działania: zespołów regionalnych dziecięcego i dorosłego posługującego się gwara nie tylko w śpiewach ale także w licznych widowiskach teatralnych, kabaret dziura posługujący się wyłącznie gwarą, a przede wszystkim działania szkoły. Od dwunastu lat są tam organizowane konkursy gwarowe dla dzieci i młodzieży, ale również lekcje gwarowe, zbieranie słownictwa gwarowego. Pozwala to nie tylko przezwyciężać zahamowania w używaniu gwary i pojęcie gwary jako wstydliwego, ale również ocalić wiele słów i zwrotów od zapomnienia. Nastąpiła zmiana świadomości ludzi – stosunek do gwary stał się pozytywny i uczuciowy, co potwierdzają ostatnie badania prof. Jerzego Sierociuka.

Będąc uczestnikiem od lat zaangażowanym w działania mające na celu popularyzację gwary, jestem przekonana o ich celowości i słuszności.

Literatura podmiotu

Słownik gwary bukówieckiej – materiały zebrane przez Zakład Dialektologii UAM Poznań pod kier. prof. Jerzego Sierociuka, wydanie planowane na rok 2010 (nagrania, transkrypcje, słownictwo i jego opis)
Jedza i Gospodarka i pole – szczegółowe opracowanie dwóch działów tematycznych słownika, zebrane i wydane przez Zespół Szkół w Bukówcu Górnym w ramach programu „Uczniowie z klasą” i konkursu PWN „Polszczyzna mojego regionu”, 2007

Literatura przedmiotu

Bukówiec Górny na tle dziejów Krainy Przemęckiej, Stanisław Malepszak, wyd. Księgarnia św. Wojciecha, 1993, s. 255-268
Słownictwo gwarowe ze wsi Bukówiec Górny w województwie leszczyńskim, praca magisterska Joanny Senftleben, Poznań 1997
Zmiany leksykalne w polu semantycznym POLE w języku mieszkańców Bukówca Górnego (pow. leszczyński) w ostatnich 30 latach, Dominika Woźna, Błażej Osowski; Gwary dziś cz. 4 Konteksty dialektologii, pod red. Jerzego Sierociuka, wyd. PTPN, Poznań 2007
Socjologiczny kontekst badań języka mieszkańców wsi, Jerzy Sierociuk; Gwary dziś cz. 4 Konteksty dialektologii, pod red. Jerzego Sierociuka, wyd. PTPN, Poznań 2007
Z gwar my wszyscy…, Joanna Duska; Gwary dziś cz. 2 Regionalne słowniki i atlasy gwarowe, pod red. Jerzego Sierociuka, wyd. PTPN, Poznań 2003, s. 15
Jaką polszczyzną mówił Jan Kochanowski i jego rówieśnicy, Stanisław Urbańczyk, Język Polski XXXIII, 1953, s. 218